Makowiec albo kutia, świąteczny keks i wigilijny kompot, jemioła wisząca pod sufitem i anglosaski zwyczaj całowania się pod nią – oto roślinne elementy, bez których wielu z nas nie wyobraża sobie Świąt Bożego Narodzenia. W przerwie pomiędzy kolejnymi posiłkami sprawdzamy, skąd wzięły się te zwyczaje i dlaczego akurat te, a nie inne rośliny znajdujemy co roku na wigilijnym stole.
Spis treści
Mak
Symbolika maku bardziej niż radość, budzi niepokój. Ta znana od prehistorii roślina o działaniu halucynogennym, w znaczeniu symbolicznym oznacza zapomnienie, sen, ciszę i lenistwo. A przecież mak jest związany ze Świętami Bożego Narodzenia tak mocno i od tak dawna, że trudno sobie wyobrazić jego brak wśród składników wigilijnych potrawach. Wieloznaczność symboliki odnosi się do czerwieni kwiatów, mnogości nasion w makówce i do narkotycznych właściwości tej rośliny.
Mak w mitologii greckiej
W wierzeniach starożytnych Greków mak był atrybutem Demeter i Kory. Ta pierwsza, po stracie swojej ukochanej córki Kory, zamieniła próbującego ją pocieszyć Mekona w kwiat maku. A sama Kora porwana została przez Hadesa podczas zrywania maków na łące. Od tamtej pory jej matka nosiła na głowie wieniec makowy, który miał przynosić jej ukojenie w bezowocnych poszukiwaniach. Makówki podarowano zaś Demeter jako symbol odradzającej się ziemi, gdy pełna szczęścia odzyskała córkę.
Mak w symbolice wierzeń mitologicznych pojawia się także przy bóstwach Thanatosa (bóg śmierci) i Hypnosa (bóg snu). Obaj nosili wieńce z maków lub trzymali w dłoniach makówki. Obok groty Hypnosa przepływała rzeka Zapomnienia, nad której była łąka maków.
Elementy maku pojawiają się także w kulcie Bachusa czy Afrodyty.
Mak w słowiańskich przesądach
Mak w wierzeniach słowiańskich odgrywał rolę przy okazji obrządku pogrzebu, jako symbol łącznika ziemi z innym światem. Symbolizował również ochronę przed czarownicami i duchami.
Włożone pod poduszkę liście maku (w powiecie radomskim, kieleckim i na Litwie) lub makówki (w powiecie tarnopolskim, kieleckim i krakowskim) miały przynosić ukojenie i spokojny sen. Rośliny poświęcone na Matkę Boską Zielną 15. sierpnia miały wzmacniać działanie.
Mak na wigilijnym stole
Na naszych stołach roślina ta nie znalazła się bez powodu, tradycja ta sięga już dawnych obrządków kultu przodków i otaczającej przyrody. Mak, tak samo, jak w innych wierzeniach, ma na wigilijnym stole znaczenie symboliczne. Mak w kutii czy niewinnym makowcu to nic innego, jak symbol płodności i dostatku na nadchodzący rok. Przesilenie zimowe z 21 na 22 grudnia w pogańskich rytach umożliwiało nawiązanie kontaktu z duchami, a mak, jako symbol życia i śmierci, ale też środek halucynogenny, był w tym pomocny. To zbieżność obrządków, elementów i dat przyczyniły się do tego, że mak znalazł się w tradycji chrześcijańskiej rośliną Bożego Narodzenia.
Figa
Figa to obowiązkowy składnik bakaliowych mieszanek, świątecznego keksu i kompotu wigilijnego. Ten niezwykły „owoc” w rzeczywistości jest tworem o bardzo skomplikowanej budowie i genezie. Znany potocznie jako „owoc figi”, to tak naprawdę owocostan rzekomy, który powstał w wyniku rozrośnięcia się osi kwiatostanu osobnika żeńskiego. Brzmi zagadkowo? Takie właśnie jest piękno roślin!
Ciekawostka Zazieleni! Figi były już uprawiane od co najmniej 2750 r. p.n.e. na terenie Mezopotamii i Egiptu. Przez stulecia była to bardzo istotna roślina w gospodarce spożywczej w basenie Morza Śródziemnego. Według Talmudu Babilońskiego, ścięcie owocującego drzewa figowego karane było śmiercią!
Figa jest częstym motywem biblijnym. W nowym testamencie możemy np. znaleźć przypowieść, o właścicielu chcącym ściąć figowca i o ogrodniku, który tego figowca cierpliwie nawozi i czeka na owoce. Figa pojawia się również w Ewangeliach św. Marka i Mateusza, gdzie jest mowa o przeklętym drzewku figowym, które nie owocuje.
Ciekawostka Zazieleni! W Chinach figa nazywana jest „wu hua guo” – „owocem bez kwiatów”.
Skąd te wszystkie tajemnicze i mityczne motywy? Figowiec pospolity jest drzewem dwupiennym, czyli takim, u którego występują osobniki męskie jak i żeńskie. Aczkolwiek w rzeczywistości osobniki męskie posiadają kwiatostany obupłciowe, ale nazwano je męskimi, gdyż żeńskie kwiatostany kwiatów są bezpłodne. Drzewa męskie produkują tzw. kapryfigi, również znane jako kozie figi, które nie są jadalne, natomiast drzewa żeńskie właściwe figi – figi smyrneńskie. Kwiaty fig są praktycznie niewidoczne. Męskie kapryfigi są wypełnione uschniętymi bleskotkami pyłkiem, a miąższu w nich tyle, co kot napłakał… Może to one dały początek przysłowiu „figa z makiem”?
Jemioła
Do dekoracji domu na Boże Narodzenie i Nowy Rok coraz częściej używa się jemioły. Ten wiecznie zielony półpasożyt, zdobiony białymi kulkami nibyjagód, pięknie prezentuje się również w świątecznych stroikach.
Jemioła od dawna uchodzi za talizman. Pogańscy druidzi jemiołę traktowali nad wyraz szczególnie, była ona bowiem ważnym elementem ich praktyk. W starożytności uznawana za dar od bogów, na przestrzeni wieków przypisywano jej kolejnych magicznych znaczeń. Dnia przesilenia zimowego i na przełomie wiosny i lata ścinano ją i wykorzystywano jako naturalny lek na niemal wszystkie dolegliwości. Do dzisiaj wyciągi z jemioły wykorzystuje się do leczenia nadciśnienia, regulacji przemiany materii i wzmacniająco. Medycyna plemienna uważała jemiołę za roślinę, która sprzyjała płodności. Podwieszona pod sufitem chroniła domostwo przed złymi mocami i pożarem.
Ciekawostka Zazieleni! Zanim w wystroju świąt Bożego Narodzenia pojawiła się choinka, czyli aż do XVII wieku, główną ozdobą domu w tym okresie była jemioła.
Dzisiaj jemioła służy głównie do dekoracji, ale jej symboliczne znaczenie szczęścia, dobrobytu, trwałości związków i potencji seksualnej jest nadal czytelne. Jeszcze przed wojną na Mazowszu zebraną zimą jemiołą kadzono wokół uli w wigilię.
Podsumowując
Rośliny to nieodłączny element każdych świąt i wiążą się z nimi niesamowite zwyczaje i symbolika. To one dodają uroku i magii temu pięknemu okresowi.
A teraz wracaj już do wigilijnego stołu! Smacznego i Wesołych Świąt!
M.
